Natalya Belitser – alim, insan aqları qorçalayıcısı ve yazıcı. Biologiya ilimleri doktorı, 1995 senesine qadar Ukraina İlimler Akademiyası Biohimiya institutında elektron mikroskopiyası laboratoriyasına yolbaşçılıq ete. Amma soñunda o, sevimli ilimi ve insan aqları faaliyeti arasında ağır seçim yapmağa mecbur oldı. Saylavda Natalya Belitser dissident areketinde iştirak etkeninden berli suqlanğan Qırım ve qırımtatarlarnıñ problemaları tesir etti; hususan, o, Moskvağa ilmiy komandirovkalardan Kiyevge ketire ve qırımtatarlarnıñ vatanlarına qaytmaq içün tınç küreşleri aqqında haberler daima basılğan «Aktual vaqialar yılnamesi» neşirini darqatmağa yardım ete edi. Natalya Belittser şimdi Pilip Orlık demokratiya institutınıñ eksperti/üyken tedqiqatçısıdır. İnsan aqları mevzularında çoq sayılı neşirlerniñ, hususan «Qırımtatarlar tamır halq olaraq» kitabınıñ müellifi SEMAATnıñ muarrirleri ğururlana ki, Natalya hanım öz hatırlavlarını neşir etmege işanğan bizim neşirimiz edi, olar - öz hatırlavlarına köre. beyanat - «tek özü içün, avtopsihoterapiya kibi bir şey olaraq» yazılğan edi. Bugün birinci qısmını (bütünley, deñiştirmeler ve qısqartmalarsız) neşir etemiz.

...Menim KGB hatırlavlarımda bir şeylerniñ yerleri pek çoq. Yahşı, öyle olğan olsa, ne yapmaq kerek. Bütün bu sınavlar vaqıt-vaqıt çıdamlılıq sınavına çevirildi. Bundan da ğayrı: olar ilerideki ömürden beklenilgen er şeyni belgilediler. Çünki hiyanetlik - fikirdeşlerniñ, meslekdeşlerniñ ya da ideallarnıñ - bunı mümkün olmağan yapmaq demek edi. Yani: ölmez canıñnı coymaq? Oğlunıñ sevgisine, dostlarnıñ işançına ve eñ kiçik özüne ürmetke endi lâyıq olmamaq? Ve bütün bular - ebediy!?

Ekilenüvge, çeşit qıdıruv variantlarına yer yoq. Tek bir variant bar: YOQ!

...Demek, istegenimden çoq, KGB-deki nevbetteki sorğunı hatırlayım, o qadar yorğun ve çoq küç ve asabiy energiyanı tartıp ala.

(Ayrı bir opus olmaq kerek. KGB aqqında Çünki gizlemek ne qadar güna - oldı, anda da eyecan duyğusı, sorğu yapqan adamnı aqıl ceetinden yeñmek istegi bar edi, padişa qaravulı tarafından işlep çıqarılğan standart usul ve tehnikalarnı qullanıp. Olar aqqında men bir vaqıtları dissident dostlarımdan biri «soñ derece faydalı» yolbaşçı olaraq tevsiye etilgen «ateşli inqilâpçılar» kitabından bildim. "kommunikatsiya" turı keldi. Bu üçünci tur (birincisi onıñ köllec yıllarında edi) bütünley cirenç cebege çağıruv ğayretlerine bağışlanğan. ne içün men Ve cevabı adiy: «Çünki kimse sizden şübelenmez». Ve aldatmaq içün niyetlendirilgen esas argument yoq, para ya da imtiyazlar vadesi degil. Bu «sorğu ustaları», belli olğanına köre, sovet insanı içün tış memleketlerge maniasız seyaat etmek imkânı eñ yüksek mukâfat olğanına samimiy emin ediler. Aqiqaten, alimler içün halqara kongresslerde iştirak etmek ve öz işiniñ neticelerini aynı saada çalışqan arqadaşlarınen muzakere etmek soñ derece müim edi, amma deyerlik er kes içün, şu cümleden menim içün de, bu irişilmez edi. (Ecnebiy tedbirlerde, bizim dokladlarımız olmaq kerek olğan, amma biz, elbette, kele bilmegen yerlerde mahsus termin kirsetildi: «Russkiy vaqıt»).

...Aynı vaqıtta, rekruterler kelecek ... añlaşmada dissidentlerniñ duyğuları ya da buña beñzegen şeyler aqqında iç bir malümat berilmedi Söz tek tış arqadaşlarnen tenqidiy subetler sayesinde elde etilgen bazı malümatlar aqqında, olar (arqadaşlar degil de, malümat) devlet içün faydalı ola bilecegi kibi körüne edi. Yani, olarnıñ israr etmelerine köre, añlı sovet insanınıñ «vatanperverlik vazifesi» olğan «ilmiy casuslıq» kibi bir şey... Men olarnıñ episine toplanğan nefret ve nefretni açıqtan-açıq köstermege qadir qaraman degil edim. Onıñ yerine başqa bir oyun oynala edi, isbatlamaq içün: men alimim, öz araştırmalarıma bütünley batıp, şunıñ içün böyle vazifelerni becere bilmeyim, ve men mıtlaq böyle işlerni toldurırım. (İşançlılıq içün, hususan, diqqatnı darqatmaq ya da toplamaq qabiliyetini tapmağa yönelgen psihologik testlerge muracaat etip. Olarnı men «merametli ve samimiy» öz azapçılarıma qullanmağa teklif ettim, olar da özleri ve özleri aqqında yañı bir şeyler bilsinler bilmek içün professional (un)uyğunlıq).Adet üzre, böyle ve böyle cevaplarğa (esas şey şunda ki, olar öz usullarında ögünde közde tutulmağan) reaktsiya utanç ve qarışıqlıq, ya da deyerlik şaşqınlıq Ya da tek bu qorqunçlı teşkilâtnıñ yaş, zayıf ve tecribesiz hadimlerinen çalışmaq qısmet oldımı? Bu pek mümkün.

...Destannıñ kulminatsion yeri menim arizam oldı: bu meraqsız işni taşlap, menim yanında laborant olaraq işke kirmek teklifinen rekruterge muracaat. Argument böyledir: «Mına sen, daa pek yaş adamsıñ, er kün başqa adamnı semereli işten uzaqlaştırmaq ve onı seniñnen işbirlik yapmağa razı olmağa mecbur etmek içün em vaqıt, em de küç coyasıñ». Men sözümni devam etem: «Boyle faaliyet yigitni qanaatlendire bilemi? Men kefalet etem: zenaatıñıznı bütünley başqa, çoq meraqlı ve lâyıq zenaatqa deñiştirgeniñizge peşman olmazsıñız, şübesiz. Ve aynı vaqıtta, siz aliy tasil almağa imkânıñız olacaq ve, mümkün, aqiqiy alim olacaqsıñız ve işte o vaqıt sen, niayet, ayatnıñ dadını ne olğanını añlarsıñ!» Bu körüşüv de bir şeyni deñiştirmedi. Soñ Anatoliy Mikolayoviç (doğru, onıñ adını ihtiyarsız hatırlap olamazsıñ!) şefnen beraber qısqadan kabinetten çıqıp ketti ve qaytqanda külümsirep ve sezilgen yengilliknen: «Âhşı, epsi bu», — dedi. Biz bitirdik, endi seni raatsızlamaymız». Ve niayet - cirençlik! - meni yoldan urmağa tırıştı: üstünde ufaq şriftlernen bir şeyler basılğan kâğıt parçasını taydırdı ve diqqatsızlıqnen: «Bu standart açıqlanmamaq blankı» dedi, men onı imzalamaq kerek edim. Belli ki, esap böyle edi: men bu destannıñ soñu aqqında eşitken soñ, tezce andan çıqıp, imzamnı aşıqıp, vesiqanıñ mündericesinen tanış olıp, vaqıtnı boşuna sarf etmeyip, quvanırım ve sabırsızlanırım. Lâkin öyle olmadı. Çünki birinci dissident emirlerinden biri imzalanmaq teklif etilgen metinni muqaytlıqnen, bir qaç kere oqumaq edi. Demek, men onı oquyım - ve bu elektrik toku kibi: bu kâğıt asılında KGB ile işbirlik yapmaq aqqında añlaşmadır. Bu yerde oyun toqtay, men başımnı köterip, doğrudan-doğru onıñ közlerine baqayım ve bütün duyğanlarımnı baqışımnen ifade etem. Bir daqqağa sustıq. Ve soñra, duyğularımnı menimsegen soñ, sakinliknen: «Siz, leytenant, öz vazifeñizni yaramay becerdiñiz, çünki diqqatıñıznı coydıñız ya da yoruldıñız, maña imza qoymaq içün aynı ne bermek kerekligini şaşırdıñız», — deyim. Men bu utançlı kâğıt parçasını masanıñ cıllı yüzünden oña atam, turıp kettim. (Ebet, ayırılışuv sözleri kerekmey).

(Daa çoq olacaq)

‍

‍

‍