^{Foto: Facebook Crimean Tatars}

İnsan bu dünyanı terk etken soñ ondan ruhiy-maneviy hatıra qalması – çoq alğışlı ve büyük netice, dep saymağa lâyıq bir aldır. Maqaleleri, kitapları, o yazğan stsenariyler boyunca filmler cemaatqa hızmet etse, fayda ketirse – o şahs özüne salmaqlı bir abide tikledi, demege mümkün. Ya bularnıñ cümlesiniñ mevzuatı diger ve farqlı – em de özü çeriq biñ yıllıq devamında taqipler-horluqqa oğrağan bir etnik toplum aqqında olsa? Halqımızğa, o kütleviy avdet yoluna tüşmesi ve Vatanında yerleşmesi – nasıl müitte keçkenini yahşı belli ve milliy matbuatta öz aksini, nisbeten tolu tarzda, alğan şey. Bu, çoqtan azırlanayatqan, beklenilgen, bütünley tabiiy em de çoq adaletli-qanuniy ceryan edi.

Amma yerli kommunist-şovinistik akimiyetiniñ sayesinde ve onıñ etrafında öz nefretinden adam sıfatını coyğan mahlüklar sürüsi kibi toplanğan küçler bu avdet ceryanını nasıl çirkin, kiyik qarşılıqnen qabul etilgeni de belli. Kimsege kin tutmağan ve, sadece, sevimli Yurtunda ğayrıdan tamır atmağa ve dedelerniñ ocağını ğayrıdan tiklemege ve tayinine köre işletmege tırışqan qırımlarnıñ yanında, çoq olmasa da, Yüce Rabbige şükürler, samimiy dostları bar edi. Olar yanımızda bulunmaqtan qorqmadılar, meselege vicdancasına yanaşıp, etrafdaki kelmeşeklerge bazı aydın ve tarihiy adaletke uyğanı fikirlerni añnatmağa tırıştılar. Kezlevli Vladimir Marçenko, aqmescitli Yuriy Gorbunov, bağçasaraylı Gennadiy Samusev, aqyarlı Yuriy Meşkov ve diger olarğa oşağanlar – vaziyetimizni bazı bizimkilerden de ziyade qayğıra başlağanları sır degil.

"Qırımtatarlarnıñ tarihı" dört cıltlı qocaman tetqiqatnıñ müellifi Valeriy Vozgrinni bu sırada körmege istegenler – o, Ekinci Milliy Qurultay mebusı ve ilk Milliy Meclis azası saylanğanını, yani taqdirimizde yüksek siyasiy seviyede, daa da ziyade iştiraq etkenini közde tutmalılar.

Böyle – em özüne qırım mevzusını aydınlatmaq, ögge sürmek saasında abide tiklegen, em de soñki, deyik, çerik asır devamında yanımızda turıp, arekette bulunğan, halqımızğa nisbeten öz meyilini, simpatiyasını numayış etmekten saqınmağan, tarihçi, yazıcı ve bazı diger istidatlarını oña hızmet etmek yoluna qoyğan bir qaç insan arasında Öleksa Gayvoronskiyniñ yeri, V. Vozgringe oşap, ayrıdır.

"Sozvezdiye Gerayev" ilk biografik portretler, "Poveliteli dvuh materikov" eki tomluq ikâye-tetqiqatı, tarihiy ülkeşınaslıqqa salmaqlı isse qoşqan hanlıq devirindeki abideler aqqında "Strana Krım" mündericeli levhalar, "Hanskiy dom" ve "Hanskoye kladbişçe v Bahçisarayskom dvortse" çoq keyfiyetli fotolar albomı. Bu kölemli, er ceetten çoq yaraşıqlı bezetilgen, müteşem illüstratsiyalar tolu kitaplar – halqımıznıñ Qırımnen olğan sıq tarihiy bağı ve şübesiz siyasiy aqqı – kerçeklikke çalışqan, onı pekitken sayısız deliller oldılar. Kene de şu sırada onıñ "Voyennoye delo Krımskogo hanstva", "Praviteli Ordınskogo Krıma", "Karaçi-bei", "Pamât Krıma" kibi mültimedia leyihaları mevcut.

Pan Öleksa efendini bugünki medeniyetimizge qoşqan issesi onıñ "Kto takiye krımskiye tatarı", "Flag tsveta neba", İsmail Gasprinskiy aqqında "Perevodçik", Bekir Çoban-zade aqqında "Put cigita" adlı, sürgünlikniñ 70 yıllığına "Ukradennaya vesna" yüz biñlernen seyircini toplağan vesiqalı filmlerniñ stsenariylerini yazmasınen ölçenile. Mında, ebet, daa o azırlağan "Hıdır-dede" bediiy film-masalnıñ metnini de qoşmalı.

O. Gayvoronskiy Novosibirsk vilâyyetinde doğsa da, balalığında Qırımğa – Bağçasarayğa, anası tarafından bitası (Hansarayda gid edi) ve qartbabasına muntazam kelip tura. Çoq vaqıt keçmey, anasınen temelli mında köçeler. Mektepten soñra Öleksa Aqmescit universitetiniñ tarih fakültetine kire ve 1996 s. onı muvafaqiyetli bitire. Şu seneden de o, Bağçasaray tarihiy-medeniy qoruğında (zapovednik) ilmiy hadim olaraq çalışmağa başlay ve bir qaç yıldan soñ direktornıñ ilmiy işleri boyunca muavini vazifesine keçe. Qoruqta 15 yıl çalışqan ve Qırım keçmişi, ülkeşınaslığına ait büyük kölemli bilgilerni usanmay toplağan, menimsegen mütehassısnı ATR meşur telekanalı reberleriniñ teklifini qabul ete. Mında 2014 senesinece, bayağı reytingli "Progulki po Krımu s Öleksoy Gayvoronskim" yayınnıñ müellifi, rejissörı, alıp barıcısı ola. Episi olıp, efirge 70 özgün ve meraqlı eser- programma çıqa.

Bunıñnen beraber, ukrain vatanperveri olaraq, siyasiy faaliyetke de kirişe. 2000- lerniñ başından Rusiye Qırımnı zapt etken vaqıtqace Ukraina Halq Ruhı (areketi) firqası Qırım teşkilâtı reisiniñ (yani, diger bizim dostumız – Leonid Pilunskiyniñ) muavini ola. Öleksanıñ jurnalistik faaliyeti – kelip kene bizim tarihımızğa tirele. Atta "Radio Svoboda"da (2018-20 ss.) çalışqanda o, Qırım hanlığınıñ Ukrainanen olğan munasebetleri aqqında, devirge köre, aktual mevzunı devamlı aydınlatıp keldi. Bir qaç kün evelsi – 12-oktâbrde, Bağçasarayda, Han-Çayır büyük maalleniñ Osman Aqçoqraqlı adına kütüphanesinde, şeer ve rayon cemaatınıñ vekilleri toplandılar. Tedbir, Öleksa Gayvoronskiyniñ hatırasına bağışlandı.

Keçken sene 27-sentâbrde, ağır hastalıq neticesinde, o, 49 yaşında, vefat etti. Onıñ çoq icadiy niyetleri, şu cümleden, Noman Çelebicihan aqqında filmi içün nevbetteki stsenariy yazmaq, biñ teessüf, kerçekleşmedi.

Bizim büyük siyasiy erbabımız, milliy edebiyat klassigimiz Öleksa içün da tamam öyle itibarlı ve alelhusus bir şahs sayılıp keldi. O, öz ikâyesinde, şeitimizniñ faaliyetini, qaramanlığını bugünki kündeki emiyetinen bağlap kösterecek edi. Sözge çıqqan bağçasaralılar, aqmescitli musafirler O. Gayvoronskiynen qonuşmaqnı, dostlaşmaqnı öz ömüri ve tecribeleri misalinde tariflediler. Neticede aqiqiy meslekdeşniñ aqiqiy bir portreti sızıldı-yaratıldı. Tedbir iştirakçileriniñ aytqanları, mında kösterilgen ve Öleksa efendiniñ hatırasına bağışlanğan "Polöt sokola" vesiqalı devamlı filmde – onı yahşı bilgen insanlar onıñ aqqında samimiy seylegenlerini toldurğan ve devam etken kibi oldı.

Yazıcı-tarihçınıñ Eski-Yurt maallesinde yaşağan evine hatıra tahtasını azırlap asmaq, soqaqa ise onıñ adını bermek kibi "ameliy" teklifler seslendirildi. Ve en müimi: öseyatqan yaş nesilge, hususan, mektepte keskin imper propaganda tesirinde bulunayatqan balalarımızğa, ösmürlerge – O. Gayvoronskiyniñ kitapları, YouTube´ta erleşken vesiqalı filmleri, teleyayınları vastasınen aqiqatnı köstermeli, ögretmeli, degen hulâsağa kelindi. Bir çoq diger menbalar sırasında, Öleksa efendiden qalğan tarihiy-maneviy miras da buña çağıra: qırımlarnıñ Ana-Vatan Qırımğa olğan, amma şimalden kelgen müstebit, zalım küç çekip almağa tırışqan, aqlarını qaytarmaq, tiklemek oğrundaki areketler – soñ derecede adaletlidir!

Dostumıznıñ daa bir qaç ay evelsi, yaqın insanları yardımınen çıqqan "Pamât Krıma: kultovıye musulmanskiye pamâtniki Krıma" adlı müteşem albomı buña daa bir delil ve tasdiq.

‍

‍