Akif Azalpnıñ şiiriy icadı: zamanımıznıñ körümli şairi, alimi ve tercimanınıñ 70 yıllığı munasebetinen

Akif Azalp (Akif Zeynal oğlu Bağırov) 1954 senesi Azerbaycan Nahçivan Muhtar Cumhuriyetiniñ Şahbuz rayonınıñ Nursu köyünde doğdı. Aprelniñ 7-de o, dünyağa közlerini açtı.
1971 senesi s. Nursu köy orta mektebini altın medalnen bitire ve Azerbaycan devlet universitetiniñ filologiya fakültetine oqumağa kire. 1974 senesi s. Açıq talebe olaraq, tasilni devam etmek içün almaşuv programması vastasınen Taşkent universitetiniñ özbek filologiyası fakültetine yollana.
1976 senesi s. şu oquv yurtını alâ diplomnen bitire. 1976-78 seneleri Özbekistan Medeniyet nazirligi H. H. Niazi adına sanat institutında ilmiy hadim olaraq çalıştı. 1979 senesi s. Özbekistan İlimler Akademiyasınıñ A. S. Puşkin adına Til ve edebiyat ilmiy-tedqiqat institutınıñ aspirantı oldı.
1983 senesi s. «Türk klassik şiiriyetinde janrnıñ poetikası ve tarihı» mevzuda dissertatsiyasını muvafaqiyetli qorçalap, filologiya ilimleri doktorı unvanını aldı.
1982 senesinden başlap emek faaliyetiniñ soñuna qadar bu institutnıñ edebiyat nazariyesi bölüginde çeşit ilmiy vazifelerde çalıştı. Aynı zamanda «Bediiy ideal ve tarihiy aqiqat (edebiy-tarihiy alâqalar nazariyesi aqqında)» tetqiqatı boyunca keniş araştırmalar alıp bardı.

Onıñ birinci eserleri 1971 senesi basıldı. A. Azalpnıñ şair olaraq şiirleri ve poemaları, bu cümleden alim olaraq yapqan ilmiy araştırmaları keçken asırnıñ 70-nci senelerinden başlap Özbekistan ve Azerbaycannıñ merkeziy matbuatında basılıp kelmekteler.
Şair ve terciman olaraq eki tilde de bir qaç kitap basıldı (“Saba yarığı”, “Turan avası”, “Özbek halq şiiriyetinden seçimler”, “Qırımtatar halq şiiriyetinden seçimler”, “Siraciddin Seyid. “Eykel of Time»), yüzlernen şiirler , bir sıra şiirler ve drama, alim olaraq ise çoqtan-çoq. çalışmalarnıñ müellifidir.
Akif Azalpnıñ icadı aqqında bir qaç vesiqalı telefilmler, em de onıñ şahsiy iştiragi ile eki memlekette de mavı ekranlarda numayış etildi, onıñ lirik eserlerine yırlar uydurıldı.
Onıñ yüksek seviyedeki edebiy tercimelerine köre, 2005 s. Azerbaycanda keçirilgen Özbekistan, Gruziya ve Azerbaycan yazıcılarınıñ halqara Baku konferentsiyasınıñ mahsus diplomınen mukâfatlandı.
Azerbaycan matbuat şurası ve Azerbaycan Medeniyet nazirligi tarafından 2013 ve 2020 seneleri ilân etilgen Cumhuriyet konkurslarınıñ ğalibi belli oldı. Hususan, bir sıra şiir yarışlarında qıymetli mukâfatlarğa nail oldı.

A.Azalp icadınıñ müim saifelerinden biri – qardaş Özbekistannıñ 2024 bayramıdır. Dünyada basılğan «Vatan» mecmuasınıñ birinci sanınıñ cıltırında meşur «Özbek kele...» balladası yazılğan edi.
A. Azalpnıñ şiiriyeti aqqında tüşüngende, hatırlavlarda birinci olaraq körümli şairniñ meşur «Turan avası» (1982) şiiri canlana. Yazılğanına 40 yıldan ziyade vaqıt keçse de, şiir özüniñ tarihiy maiyetini ve mantıqiy qıymetini coymadı.
Aksine, çoq asırlar devamında hayalda dolaşqan Turan idealı siyasiy aqiqatqa doğru çevirilgen bir devirde o, şiiriy ayatınıñ yañı baarini yaşamaqta.
Siyasiy aqiqat degende, er şeyden evel, Azerbaycan Cumhuriyetiniñ Prezidenti İlham Aliyevniñ mühteşem tarihiy çıqışını közde tutamız (14. 02. 2024):
«...Bizim qorantamız türk alemidir. Türkiy devletler teşkilâtına aza olğan bütün memleketlernen qardaşlıq munasebetimiz bar ve siyasetimiz Türkiy devletler teşkilâtını quvetleştirmektir.
Bu büyük coğrafiya, büyük territoriya, büyük arbiy küç, büyük iqtisadiyat, tabiiy baylıqlar, naqliye, yaş eali, kün-künden çoqlaşqan eali ve bir irq ve tamırlı halqlardır. Daa qaviy birlik olmaq mümkünmi? Ebet, yoq».

A.Azalpnıñ Ali bey Üsein-zadeniñ ruhu ürmetine yazğan «Turan avası» adlı şiirinde añılğan birlikniñ teren asretligi aks etildi, bu künlerde:
O beyaz bulutlarnıñ yüzünden,
O, eñ yüksek zillerni çalır,
İçimdeki kökten süzülgen,
Qart çinarlarnı silkite,
Dünyanıñ qırmızı-yeşil aşıq, .
İçimdeki Turannıñ avası, .
Tışta Turannıñ anası!».

‍
Bu eserde añılğan «Kitabi Dede Korkut»nıñ şiiriy ifade tarzını añdırğan (beyaz, mavı, qırmızı, yeşil) renklerniñ mustaqil türkiyniñ devlet bayraqlarındaki renk timsallerinen kesişkeni tenqidiy degil [1] memleketlerde aqiqiy şairniñ duyğularınıñ ğayretli keyfiyeti sayesinde yerleşken.
Müellif öz icadında ve türkiy ideallarında qadimiy ve zemaneviy türkçilikniñ esas simvolik-mecaziy atributlarını (at, qale, qırmızı alma, yırlağan qurt ve ilâhre), bu cümleden Turan içün küreşken cenkçilerni (Alp Ertunge, Maday han) qullana [1] yaşağan qalem saiplerine . bir çoq tarihiy şahıslarnıñ adlarını muvafaqiyetli aytmağa muvaffaq olğan:
Gaspralı arqada arslan padişanıñ aytqanına köre, bu ariflerde Allanıñ çizgileri aks oluna. Bazı adamlar bu arifler arap elifbesiniñ yarısı, yani 28 ariften 14 arif olğanını qayd etip, olardan cümleler tizmege tırışalar.
Meselâ: «Aliniñ yolu aqiqattır, biz onıñ izinden ketemiz». Bazı adamlar Ali yerine Ümerni qoyalar ve ilâhre. Bu ariflerniñ ayrı beyitlermi, ya da beyitlerniñ qısımlarımı, degen sualde de tartışmalar bar.
Bazıda cümlelerde adlar qısqartıla. Meselâ, «Quran» yerine «o» sözü qullanıla. Bazı surelerge «Ey, Peyğamber!» hitapnen başlana, bazı allarda bu hitap olmasa da, tercimanlar tarafından qoşula ve qavuslar içinde saqlana.
Tercimanlar çoq vaqıt qavuslar içinde añlatmalar qoşalar. Bu izaatlarnı er bir terciman öz bilgisine köre qoşa ya da qoşmay bile. Yani Quran bugün de ögrenilecek bir sır menbası olaraq qalmaqta. Ve er sefer yañı añlatmalarğa yer tapıla.

Körgenimiz kibi, asırlar devamında Quran-ı Kerimni tercime etken tercimanlar evelki tercimelerinen qanaatlenmeyip, daa güzel, daa doğru ve daa mükemmel bir tercime yapmaq maqsadını qoyğanlar.
Yani Quran-ı Kerimni tekrar-tekrar tercime etmekniñ sebeplerinden biri de, manasını daa teren añlatmaqta, güzelligini köstermekte, oquyıcını Muqaddes Kitapnıñ sırlarına mümkün olğanı qadar yaqınlaştırmaqtadır.
Dünyada, soñki malümatlarğa köre, 164 ???? Qurannıñ tercimesi bar. Olardan ekisi qırımtatar tiline tercime etildi.
Bu işni ilki boynuna nam qazanğan yazıcı, edebiyatşınas, şair Riza Fazıl aldı. 1991-1994 seneleri çıqtı. Riza ağanıñ icadınıñ neticeleri «Yıldız» mecmuasında basıldı. 1998 senesi olar ayrı kitap olıp çıqtılar.
Daa bir tercimesi 2004 senesi o devirde Qırımda çalışqan türk ruhaniy Said Dizen ve belli yazıcı, edebiyatşınas, publitsist Zakir Qurnezir tarafından neşir etildi.
İnanamız ki, bu saada iş devam etecegine ve aramızdan yüksek tasil alğan din ocaları ve tilşınaslar peyda olacağına ve biz Qurannıñ ana tilimizge daa yañı, daa mükemmel, açıq ve añlayışlı tercimesini körecekmiz.

‍
N. Balaban.

‍