Qıznıñ nazik areketleri serl.
yigitniñ qartal qanatlarını añdırğan ellerini sallap turğanı ve salmaqlı, sabırlı yurişi...

Halqımıznıñ zengin, mündericeli, tesirli ve hatırlavlı medeniyeti bar. Halq ağız yaratıcılığından bütün insaniy şaraitlerge kelişken nümünelerni tapmaq mümkün.
Olarnıñ arasında atalar sözleri, aytımlar, efsaneler, masallar, yırlar ve, elbette, bizim oyunlarımızdır. Bizim oyunlarımız, elbette, pek dülber, teren manalı ve simvoliktir. Olar milletniñ dünyabaqışınen, yaşayış tarzınen sıqı bağlıdır.

Noqta qoymaq mümkün degil
Meselâ, «Ağır ava»nı alayıq. Qadınlarnıñ el ve bedenleriniñ nazik areketleri erkeklerniñ qartal qanatlarına beñzegen el tutuşuvları ve ağır, sabırlı yürüşlerinen qarşılaştırıla.
Oyun areketleri, öz aenkinen, yüreklerimizniñ telleriniñ acınıqlı ve kederli uruvları esasında, añımızda nasıldır bir küç toplanıp, bir sıñırğa yetkenini bildire.
Neticede, «Qaytarma» oyunı şu quvetniñ dağılmasına sebep ola.
Adet üzre, halqımız, misal olaraq, «Qarasuvnıñ dört köşesi», «Qınalı parmaq», «Horan», «Tım-tım» ve digerleri, em özü oynap, em de uzaqtan körip, toyalmaylar.
Ve, aynı zamanda, olar insanğa yüksek ruh, ğurur bağışlay bilgen, kederlerini unuttırğan, sağlıq temelini qaviyleştirgen, quvançlı keyfler bağışlağan milliy oyunlarımızdır.
Oyuncılarımıznıñ adları halqımıznıñ añında qala ve nesilden nesilge añıla. Şübesiz, adiy halqımız oynadı, oynay ve oynay, yaşaycaq. Aynı zamanda oyunnı zenaat yapqan insanlarımıznı ürmetnen hatırlamaq müimdir.
Cenkten evel meşur Hayri Emir-zade, Üsein Bakkal, Akim Cemilev, Selime Çelebiyeva; sürgünlikte, 1980-nci seneleri, olar kibi, halq oyuncıları unvanını qazandılar – Münir Ablayev, Cemile Osmanova, Sevil Haybullayeva… Bu yerde noqta qoymaq mümkün olmağanı añlaşıla…
Qırımtatar oyuncı nesili esasen «Haytarma» ansamblinde östi ve pişkinleşti. Artistlerimiz meşur Özbekistannıñ meşur «Bahor» teatriniñ sanasını Mukarama Turgunbayevanı özlerine yaqınlaştırmaq içün tartınmadılar.
Meşur sananı menimsegenler arasında Dilâra Kerimova, Safiye Halilova, Remziye Lâtif-Zade, Gülnara Refatova, Venera Dosmambetova bar ediler. Bu cedvel, elbette, bunen bitirilmey.

Dilâra apteniñ "Baar".
Dilâra Kerimova sürgünlik devrinde öz adımlarını Büyük sanağa atqanlardan biri edi. Doğmuş Aluştalı, sürgün etilgende beş yaşında edi.
Taşkent horeografiya mektebini bitirgen birinciler sırasında öz faaliyetini Özbekistan akademik opera ve balet teatriniñ aktrisası olaraq başlay. Soñra, 1957-1977 seneleri «Bahor» özbek devlet halq ansambliniñ oyuncısı oldı.
Bu arada 1967 senesi Dilâra Taşkent devlet ecnebiy tiller institutını aliy tasilnen bitire. 1970 seneleri. oña Özbekistannıñ «Nam qazanğan artisti» unvanı berildi.
Subetimiz devamında Dilâra hanımnıñ hatırasına bir vaqia tüşti – o 1967 senesi doğdı. Kanadada EKSPO-67 Büyük dünya sergisiniñ açılmasınen bağlı edi. Bu sergige Özbekistan künleri teşkil etile ve altı oyuncı seçile. Olarnıñ arasında D. Kerimova da bar. Amma, adet üzre, qırımtatarlarnı tış memleketlerge alıp çıqıp olamaylar, şunıñ içün yasaq etile.
Mukarama Turgunbayeva bunı bilgen soñ, eline partiynametini alıp, onı masa üstüne taşlamağa azır olğanını bildirdi. Belli ve ürmetli insannıñ bunı yapması onıñ öz oyuncısına büyük işançı olğanını köstere ve adaletniñ tiklenmesine isse qoşa.
Bu qızlar büyük sanağa çeşit türlü çıqtılar, amma olarnı birleştirgen şey – oyunğa olğan sevgileri, bir baqışnen, bir işaretnen sözlernen tasvir etilmez ikâyeni ikâye ete bilgenleridir.
Yani ressamlarnıñ seviyesi bazı bir ibarelernen, bazıları boya ve fırçınen, bazıları notalarnen belli ola. Oyuncılar öz areketlerini muzıkağa uydurıp, bizge hoş, aenkli duyğular bağışlaylar.
Oyuncılar biz baqqan oyunlarğa öz içki dünya baqışlarını qoşqanda, iş öz yerine kele. Böyleliknen, ayatımıznıñ «çıraqları» arta, seyircilerge ruh, ilham ve göñül serbestligini bere bile.

Safiye hanım bütün dünyanı kezip çıqqanlardan biridir
O, aktrisa Safiye Halilovanı «Bahor» Büyük teatriniñ sanasına alıp çıqqan yol aqqında hatırlavlarınen paylaştı.
«Eñ evelâ rahmetli anam ve babamnı hatırlamaq isteyim. Anam Qairbenat Kezlevli, babam Halillâ Halilov Aqmeçit rayonınıñ Çoqraq köyünden Olar Ekinci cian cenkinden evel evlenip, yaş eki balasınen sürgün etilgen ediler.
Olarnı Çırçıq şeerine ketirip tökeler. 1951 senesi sürgünlikte daa bir ağam ve men doğdıq. Soñ qorantamız Almalıq şeerine köçip keldi. 1960-ncı senelerniñ başında babam birincilerden olıp evimizge televizor aldı. Bir kün televizorda: «Talebelerni oyun kollektivine qabul etemiz» degen ilân çıqtı.
Men pek areketçen bala edim. Anam babama, babam ise anama baqtılar. - Anda oqumağa isteysiñmi? Bir ağızdan: «Men oquyım!» – dedim.
Ertesi künü biz babamnen vesiqalarnı alıp, Taşkentke yol aldıq. Lâkin meni yaşına yetmegenim içün almadılar. Bir yıl keçken soñ, men yahşı azırlandım – yani er kün beden terbiyesi yaptım.
Emeklerim boşuna ketmedi – birinci olaraq menim soyadım yazıldı. Böyleliknen, Taşkent horeografiya mektebinde dört yıl oqudım. Men bitirgen soñ, «Bahor» ansambli içün oyuncılarnıñ seçimi bar edi. Başım kökke tiydi — «Men bu namlı oyun ansambliniñ azası oldım!» -- şu.
Bundan soñ Allanıñ er bir künü – treningler, repetitsiyalar, kontsertler, ara-sıra gastroller, gastroller…».
Safiye hanım ansamblnen aman-aman yarı dünyanı aylanıp çıqtı. O, em de Almaniyanıñ eki tarafını (GDR, Almaniya), Polşa, Çehoslovakiya, Finlândiya, Şvetsiya, İtaliya, İspaniya, Frantsiya, Portugaliya, Yemen, Malta, Monako, Tunis, Mali, Argentina, Urugvay ve İndiyanı ziyaret etti. Oynağan oyunlarnıñ cedveli de öyle uzun: 200 oyundan ziyade olğan çıqışlar.

Mukaramanıñ yengil Ağır avası
Özbekistanda bulunğan devirimizde Cizaq vilâyetiniñ reisi olğan meşur insanımız Seitmemet Tairovnı qayd etmemek mümkün degil, dep tüşünem.
Bizim zamanımızda halqımız çıqışlar yapıp, mektüpler yazıp, yerli ve Moskva memurlarına muracaatlar yollap, toplaşuvlarda iştirak etip keldi.
Halqımız içün azırlanğan ve oyunlarğa esaslanğan vesiqalarğa köre, o, qarşılıq vaqıtlarında «polu-krost» (polşaga) yapmağa tırışqanda, bizge Mubarek rayonı ayırılğan edi.
Mubarek Qırımğa sürgün etilse de, beraber yaşamağa köçkenler de oldı. Lâkin yerli akimiyet bizlerni böyle yerlerge toplap olamadı. İşte, bu vaqıtta, vaziyetni doğru añlap, Seitmemet Tairov Mukarama Turgunbayevağa bizim milliy oyunımız – «Ağır ava ve qaytarma»nı sanalaştırmaqnı teklif etti.
Bir aydan soñ oyun azır ola, bu işniñ icrasında Mukarama Turgunbayevanıñ halqımızğa olğan ürmetini daa bir kere tasdıqlağan pek müim bir vaqianı qayd etmege niyetlenem.
«Bahor» kontsert zalında sevimli yırcımız Sabriye Erecepovanıñ 60 yıllığına (1972 s.) ve icadınıñ 40 yıllığına bağışlanğan körüşüv de ötkerildi.
Oturmağa, atta turmağa yer yoq edi. Toplaşuvımız soñuna kelip, azbarğa çıqqanımızda, halq bizni qarşıladı.
Er kes biri-birinen şaqa etip, külerüzlü, eyi tabiatlı olğanda, bizim sayğılı insanımız Cemil ağa Mustafayev,???? «Enişli-yoquşlı ömür yolu» olğan Sabriye Erecepovanı yürekke melem olğan sözlernen hayırlağan soñ, sağlıq, selâmetlik ve muvafaqiyetler tilegen soñ, etraftakiler alğışlap, «Maşalla» sözüni qıçırdılar.
Hatırlavlarımnı rahmetli Riza Fazılnıñ «Bizim qızlar» yırından bir dörtlüknen bitirmege niyetlenem.
Bular episi bizim çaylarımız,
Totay qızlar, şeñ qızlar.
Qara közler, siya saçları
Ebediy yıldızlarımız.

‍
Gülşen İbadullayeva aqqında.

‍