^{Birinci Qurultay, Bağçasaray, Qırım, 1917 senesi}

Noyabrniñ 26-sı Qırımnıñ milliy tarihında eñ belli ve müim künlerden biridir. Ebet, o künü olacağı beklenilgen edi, ve onen bağlı pek çoq vesiqalar azırlandı ve saqlanmağa tırışıldı. Biraz şahsiy, subyektiv tesirli bir qaç hatırlavlar da tasvirlene – biz istegenimiz qadar tafsilâtlı olmasa da.

Lâkin apansızdan peyda olğan felâket – bir qaç onyıllıq devam etken qorqunçlı furtuna – 1917 senesiniñ mart ve dekabr ayları arasında acayip ve işançlı milliy areket olğan Qırımnı yıqıcı derecede sarsıttı. Vatanımıznı zemaneviyleştirmek kerek olğan on yedi (noyabr 26-dekabr 13, ya da deñiştirilgen taqvim boyunca dekabr 9-26) kündüz ve geceler aman-aman bütünley silindi.

Bu demek ki, o, nesillerniñ vesiqalarını, hatırasını bütünley yoq etmege tırışqan quvetler tarafından yeñildi ve olarnıñ adaletsiz, kirli emegi sayesinde, yazıq ki, bayağı muvafaqiyetlerge iriştiler. Qıymetli yolbaşçılarımız gizli yerlerge qaçmağa, atta dağlarğa gizlenmege mecbur oldılar. Eñ ürmetliler arasında milliy teşkilâtnıñ yolbaşçısı, müfti N. Çelebi-Çihannı onıñ cemaatı öldürdi.

Añlaşılğanına köre, söz birinci milliy qurulış aqqında kete. O, Hansarayında, daa doğrusı onıñ azbarında ve yanındaki soqaqlarda, Qırımnıñ çeşit köşelerinden kelgen biñlernen ecdatlarımıznıñ iştiragi ögünde, avanıñ suvuqlarına baqmadan, ğayet tantanalı sürette keçti. fransızca «Marselyez» ile başlanğan, oquv.

Millet vekilleri Han Camide namaz qılğan soñ, olarnı sıcaq qarşılağan halq arasından keçip, Hansaray odalarından birine kettiler. Birinci sırada Qırım-Musulman Muvaqqat İcra Komitetiniñ (KMVİK) reisi Noman Çelebi-Çihan ve Komitetniñ Vaqflar İdaresiniñ başı Cafer Seydamet turdılar. Qurultay ötkerilecek «Divan-Ali» zalı mavı renkte milliy bayraqnen, yeşil renkte İslâm bayrağı ve qırmızı renkte inqilâbiy bayraqnen yaraştırılğan, divarğa büyük altın tarak-gerbi pekitilgen edi.

Kezlev (12 mabüs), Or-Qapu (7), Kefe (16), Yalta (23), Aqmescit (19) rayonları – rayonlar ve arbiy (3) – episi olıp 80 mabüs, yani milliy vekiller saylandı, 62 olardan Qurultaynıñ açıluvına saylandılar olar keldiler. Bazı menbalarğa köre, toplaşuvlarda 52-den 65-ke qadar mabüs iştirak ete edi. Demek, soñ daa üç qoşuldı.

Birinci toplaşuv aqşam saat 14.00 başlandı. N. KMV adından Çelebi-Çihan qısqa bir çıqış yapıp, matbuat vastalarına muracaat etip «Urmetli milliy vekiller!», dedi ve böyle dedi: «Bugun bir asır evelsi kesilgen siyasiy ayatımız kerçekten de yañıdan doğa. Mabüsler onı ayaqlarınen diñlep, neticesini elçırpmalarnen qarşıladılar.

Bundan soñ Noman efendi açıqtan-açıq Qurultaynı ilân etip, daimiy prezidium saylanmaq kerekligini ayttı. Saylavdan evel eñ esli mabüs Hapsihorlı Acı Ali efendiden vaqtınca ev saibi yerini almaqnı rica etti.

Prezidium saylanğanda, Yaltalı mabüs Cafer Ablayev oña er regiondan birer vekil kirsetilmesini teklif etti. Böyleliknen, Qurultayğa Şefiqa Gasprinskiy (Kezlev vekili), Noman Çelebi-Çihan (Or-Qapu), Cafer Seydamet (Yalta), Bedreddin Acı Abibulla oğlu (Kefe) yolbaşçılıq ete ediler. Aqmescitten ne içündir beşinci vekil ne resmiy cedvelde, ne de meşur fotoda (azaları da dört adam bar). Zanımızca, bu Seit-Celil Üsein Hattat edi.

Mabüsler prezidium saylanğan soñ, azbarda olarnı beklegen halqqa çıqtılar. Bağçasaray şeer dumasından A. Hacivatov, S. yeudiylerniñ cemiyetinden. Malinskiy, askerler adından Seit-Amet efendi, Qırım garnizonındaki ukrain askerlerinden Salenko, Ukraina deñiz flotından Tkaçev, Kiyevden Ukraina Merkeziy Radanıñ vekili Y. Pereverzev-Rozsuda, karaim halqınıñ vekili ve digerleri alğışladılar. Bütün türk-tatar ve musulman memleketlerindeki Rusiye teşkilâtlarından Ukraina Yuqarı Arbiy Komitetiniñ reisi Simon Petluranıñ hayırlav telegramması oquldı. Merasimge lâyıq başqa merasimler de keçirildi.

Qurultaynıñ ketişatını eki qısımğa bölmek doğru olur. Birincisi doquz künlük teşkiliy; ekincisi ise – qanun çıqaruv-tesisçilik faaliyetiniñ qalğan sekiz kündir. Birinci çerçivesinde, meselâ, Qurultay azalarınıñ idareleri, meclisleri, komissiyaları, aq-uquqları ve vazifeleri ve ilâhre baqıldı. Soñkisiniñ neticesinde Esas Qanunlar (milliy anayasa) qabul etilgeni, milliy parlament teşkil etilgeni, Qırım Demokratik Cumhuriyetini ilân etmekniñ imkânları muzakere etilgeni bellidir.

Birinci Qurultaynıñ soñki toplaşuvı dekabr 13(26) künü saat 12.30-da Hansaraynıñ Baba-divan zalında açıldı. 1-ni alıñız bu Noman mırza edi.

- Konstitutsiyalarnıñ metinlerini qabul etmek;

- Tesisçi Qurultaynı milliy parlamentke çevirmek;

- Qırımtatar Milliy Ükümeti - İdareler Şurasını tasdiqlamaq;

- Anayasa boyunca tekliflerniñ baqıluvı ve qabul etilmesi

böyle meselelerni baqmaq kerek edi.

Tertip komissiyası adından Âya Bayburtlı Anayasanıñ 18 maddesiniñ er birini oqudı, reis ise er biri boyunca rey berdi. Olarnı qabul ettiler. N. Çelebi-Çihan komissiyağa teşekkür bildirdi ve çıqış yaptı.

Saat 13.23-te teklif rey berüvge qoyuldı ve episi olıp 63 deputat onı tasdiqlağan soñ, Qurultay Milliy Parlament olaraq ilân etildi. Onıñ müdiri vazifesini becergen 32 yaşındaki Osman Qalgay (Yalta) edi. Tezden Cafer Ablayev, Ablâkim İlmi ve Asan Sabri Ayvazov Qurultaynıñ daimiy (nevbetçi olmaq içün) reisleri saylandılar. Birincisi A. İlmi selâmlav nutqunı ayttı.

Milliy ükümet – Direktsiya böyle adamlardan ibaret: N. Çelebi-Çihan (Direktorlar şürasınıñ reisi ve uquqiy direktor), C. Seydamet (tış ve arbiy işler boyunca müdir), S.-C. Hattat (maliye ve vaqf işleri), İbraim Özenbaşlı (halq maarifi), Seid-Amet Şükri (din işleri) saylandılar...

Er bir memleket-cumhuriyetniñ tarihında eñ mesülietli, mürekkep, qararlı devirler aqqında vesiqalar, materiallar, şaatlıqlar, eserler araştırıla, tapıla, saqlana ve olar merkeziy müzeylerniñ qıymetli temeliniñ temelini teşkil eteler - obyektler, eksponatlar ve milliy degerlikler [1] .

Qaratandaşlar cenkiniñ qanlı vaqiaları, kütleviy suniy açlıqlar, kütleviy ve deşetli repressiyalar, Qırım milliy intelligentsiyasınıñ yoq etilmesi, 1944 s. cinaiy sürgünlik ve onıñ unutılmaz aqibetleri – 1917 senesi milliy tiklenüvniñ birinci ve qısqa adımımız, milliy ösyüv ıntıluvlarını, asırlar devamında peyda olğan milliy hatıranı tamırından çıqarıp, büyük ve qaytarılmaz ğayıplarğa alıp keldi.

Yuqarıda añılğan vesiqalar aman-aman bütünley ve mahsus yoq etildi, çünki olar evelden planlaştırılğan insan ve Qırımğa qarşı kiyik siyasetniñ menfiy ve qıyın bir ifadesi oldılar...

Abdulla Esnafçı aqqında.

‍