Suspilne

2022 senesi İlkküzaynıñ (Eylül) 11, insaniyet tarihında eñ mıqyaslı terraktnıñ 21’ci yıllığınıñ kününde yañı, daa ciddiy bir yamanlıqnıñ telükesi, biraz tüşti. 

ZAES etfafındaki vaziyet eñ azından vaqtınca çezildi. Energobloklarnıñ episi, suvuq alğa alıp ketirilgen. Özek qazasına keçüvinen cıhazlarnıñ ağır zarar ketirüv telükesi, bir qaç derecege endi. Granatağa çıqarılğan tutquçını aydutlarnı ne qoşturğanı aqqında haberimiz yoq, amma bunı yaptılar. Olarnen ecnebiy AES qurucılığında Rosatomnıñ istiqballeri, Rusiye sıcaq çıqarıcı elementlerniñ ihracı, qalımtılarnıñ qayta işlevi aqqında müzakere ettiler, ğaliba. Lâkin RF, dünya qurumlarını muvafaqiyetli tarzda celp etkenine baqmadan, AEHA ve BM'siz yapıp olamağan meseleler daa bar. Belki de, razılaşmanıñ qıymetini bir vaqıt añlarmız, amma şimdi degil. 

AEHA eyetinin kelüvine ZAES’da RF’nıñ programması böyle edi: 

1) Mümkün sayılmağam telükeni peyda ettirip, bütün dünyanıñ özek şantajı ile Ukrainanı kapitulâtsıya yaptırmaq içün onı AEHA maruzasında qayd etmek;

2) Ukrainadan ZAES’nı alıp onı RF’na bermek;

3) Energosistemamızından 6 gVt çıqarıp, iqtisadiyatnı ve Şimaliy aqımınıñ söndürüvini tazmin ete bilgen AB’ne energiya ihracınıñ imkânını yoq etmek. 

İlk eki maqsadınıñ eda etilmesi içün, AES şahsiy ihtiyaclarnıñ sistemasını seçip aldılar - adiy qullanuvınıñ donatmalarnı tiriltken cıhazlarnı. AES, energiyanı 4 şeriti ile alabile, olardan biri, Qırım tarafına yöneliş tuta. Canköydaki “pamuğı”, RF’nı bu şeritten marum etken, amma ilk küz aynıñ 1’ne qadar stantsıyanı tamir ettiler, ve RF, ZAES’nı adiy ğıdasız qaldırıp bütün ukrain şeritlerni bozdı. O, qazadan qaçınmaq yekâne fırsatını yarata edi - Canköy-Melitopol’dan RF energosistemasına acele (bir saat içinde) qoşuluvı. 

Sanki dersin, şahsiy ihtiyaclarsız AES - çıqarılğan tutquçnen özek granatası kibi, RF’na qoşuluvı ise - tutquçnı yerine qoymağa yekâne fırsatı kibi. Propaganda içün RF, bu vaziyette qurtarıcı kibi, Ukraina ise - dünyanı özek telükesiniñ sıñırına qoyğanı ola. Televizorda parlaq resimler: 6’cı blokı üstünde buv bulutı, 5 megavat dizelniñ onundan duman ve gidrogen patlavı ve özek qıyametine qadar daqqalarnıñ saylavı, - ğıdasız AES böyle körüne. 

Eñ başından er şey stsenariyge köre oluna edi. Şeritlerniñ söndürüvi vaqtında 6’cı bloknı toqtatıp ondan şahsiy ihtiyaclarnı alıp oldılar. Böyle rejimde turbina, 4 saat devamında (instruktsıyasına köre, 1 saat) çalışıp ola, soñ malalarnıñ toqunuvı ve bozuluvı başlanır. Bu vaqıt içinde bizge şeritni tüzetmege fırsat bermemek içün, RF, arbiylerni bozuluv yerlerde ve avuştırıcı qalqanları yanında qoydurdı.

Kene de hata ettiler. 

ZAES müendisleri ve idaresi, çare taptılar: bütün blok nasoslarnı, energiyanı istimal etebilgen er şeyni işlettiler. O, turbinağa, bozulmayıp çalışmağa yardım etti. Ağır, qıyın rejimi, tutquç daa granatada degil, amma enişi daa qattı qılundadır. Böyle alda üç kün dayanıp, çetten öz ihtiyaclarnı alıp soñki sıcaq bloknı toqtatıp oldıq. Raat olmaq mümkün: felâket olmağan. Bloklarnıñ episi, suvuq alda bulunmaqtadır, şahsiy ihtiyaclar eki şeriti boyunca qapatılğan. 10 künlük buhranı bitken.

Ne olğanını añlamağa tırışayıq. 

Şeritler üç sefer bozula ediler ve telükesiz alına keçmek yerine olarnıñ işi üç kere yanıdan başlana edi. Böyle iş içün delillerniñ kerek olması belli. Elbet de, bugün arttı künü ile RF, bir şeyniñ ögünde toqtamağanını ve vaziyetini kerginleşkeni köremiz. Rosatomnıñ idaresi, RF özü içün neticelerni añlap AES’nı yoq etmege izin bermeycegini sanki körüne edi. Qarar terazesiniñ bir çanağında özek telükesizligi, başqa çanağında ise - iqtisadiyat bulunmaqta edi. İqtisadiyat, dünyanı özek telükesi sıñırına qoyıp qazandı. Bu dersini añlağanımızğa ümüt etem. 

Amma üçünci maqsat irişilgen: ZAES’sız qışnı keçirmek zor olur. Bundan da ğayrı, eki TES dağıluvı ile bu yerde toqtamaycaqlarını kösterdiler. Ekinci - energetik cebeni açıp energetikanı “quvetsiz açuvında” degil, alçaq, yahşı etip tüşünilgen planı boyunca dağıtalar. Bu “cebbede” arbiylerniñ küçü yetmey - olarnıñ territoriyası degil. Vaziyet, soñuna yetmedi, başqa oldı: özek telükesiniñ yerine kommunal soyu kelgen. İnsanlarnı ve iş hanelerni sıcaqsız ve energıyasız qaldırıp, bizni kene de kapitulâtsiya yaptıracaqlar. Buna köre, “Teslim olmaycağımız” derken, bu sözlerniñ manasını añlamaq kerekmiz: qış qıyınlıqlarnı, yarıq ve gaz söndürüvini yaşamaq. Amma ğalebe qazanmaq içün bu fiyatnı ödemege azır olmaq kerek - ve o, endeklerdeki yigitlerge tölegeninden fiyatından pek az. 

Qayd eteyik ki, kene de “teraze”: bir taraftan - insanlar, başqa taraftan - iqtisadiyat. Energetika adiy rejiminde çalışa, energiya ise - birjada satıla. Yani, bir taraftan- insanlarnıñ ayatı, başqa tataftan - alıp-satıcılarnıñ kelirleri, em de - qadırında. Nasıl seçüvi?

Energetikanı acele tarzda arbiy vaziyetine keçirmek, energetik “cebeniñ” mudafaasını azırlamaq kerek. Bunı yapmasaq, atışlardan qazalarnı yoq etip iqtisadiyatnı qayıp ete ve insanlarnı göñülsizlikke oğratabilemiz. Bundan da ğayrı, ordunıñ quvetlerni ve paranı arbiy vastalar ile aman-aman imaye etilip olamağan energetik obyektlerniñ qoruvına ve mudafaasına bermek. 

İqtisadiyata arbiy vaziyeti ne manasına kele? Strategik iş hanelerniñ tilinden “kelir” ve “inkişaf” sözleri yoq olmaq kerekler, olar ülke ve ordunıñ meraqlarında çalışmaq kerekler. Bücetlerden ameliyat faaliyetinen bağ tutmağan er şeyni yoq etmek kerek. İş haneniñ vazifesi - ordunı tutıp onı cenkten soñ köterip olacaq insanlarnı qorumasıdır.

Ne içün müim olğanını añlatırım. Bugün energobalansından şiddetlerniñ tahminen yarısı alıp çaqarılğan ve er kilovatı pek müim. Generatsıyanıñ saipleri, tutturılğan şiddetlerden kelirniñ yarısını ğayıp ettiler, qalğanına ise - toqtatılğan şiddetlerni tutalar - masrafı büyük. Energiyanıñ maliyeti bundan köterile, generatsıya, meseleni istimalcı sayesinde çezmek kerek. Ealini qorıp, devlet, kommunal masraflarnı sanayına alıp bere, onıñ içün ise - şimdiki 6 grn endiden büyük olıp ileride de ösecek. “Çarşı vaziyetni özü idare eter” dep tek aqılsız sayabile. 

Tünevin Ukrainada energetik ştabnı teşkil ettiler, tafsilâtlar belli degil. Duşmannıñ teşebbüsini taqıp etip tek atışlarğa cevap bermek içün olmağanına işanmağa istegi bar. Yahşısından, ştab şunı yapmalı:

1. “Cenk” fiyatına köre, energiyanı alğan srategik iş hanelerni tayin etmeli. Bu saada oyunlarına imkân yaratmamalı.
2.  “Cenk” energiyasınıñ adaletli fiyatını ve er çeşitniñ imalatı içün onıñ bilüv mehanizmni tayin etmeli. 
3. Ödegenlerine degil, ğalebeni temin etkenlerine energiyanı teslim etmek içün energosistemasınıñ modelini yaratmalı ve “cenk” memurlığınıñ algoritmni tayin etmeli. 
4. Energogeneratsıyasınıñ açıq bücetini teşkil etmek, eñ azdan monitoring içün “Prozorro”ğa alış-verişlerni qaytarmalı, bücetniñ vazifesine köre olmağan masrafı içün sormalı. 
5. Ve eñ esası - episini nevbetteki qabarcılıq yemligine çevirmemek.

*UA South blog metinlerini tarir etmey ve olarnıñ mündericesi içün mesüliyetli degil. Derc müelliflerniñ fikirleri muarririyeti mevamınen farqlanabileler.